Gần đây, trong buổi tư vấn tại phòng khám, tôi gặp chị Lan - một phụ nữ ngoài 40 tuổi, làm văn phòng, công việc ổn định nhưng tinh thần có phần sa sút. Vừa ngồi xuống, chị chia sẻ với vẻ mệt mỏi: "Tôi không hiểu sao thời gian gần đây cơ thể cứ uể oải kéo dài. Sáng ngủ dậy thấy mặt vàng vọt, môi nhạt màu, mắt thì lúc nào cũng có quầng thâm. Dù đi ngủ sớm mà người vẫn không có sinh khí. Miệng có mùi lạ, lưỡi dày trắng, bụng thì hay đầy trướng, ăn uống không còn ngon miệng như trước...”

Đi khám tổng quát không phát hiện bệnh gì rõ ràng. Nhưng với kinh nghiệm Đông y, tôi hiểu rằng những biểu hiện ấy không đơn thuần là mệt mỏi - mà rất có thể là do tỳ vị đã tổn thương.

Tỳ vị trong Đông y: Gốc rễ của khí huyết, là bếp lò của toàn thân

Trong học thuyết Đông y, tỳ vị là trung tâm chuyển hóa dinh dưỡng, nơi “vận hóa thủy cốc” để sinh khí tạo huyết, nuôi dưỡng toàn thân.

Tỳ suy yếu - thì “nguồn nguyên liệu” không được hấp thu, “đầu bếp” cũng không đủ sức chế biến, khiến khí huyết hư hao. Gương mặt là nơi phản chiếu rõ nhất sự suy yếu đó.

- Da mặt sạm vàng, không sáng: Khí huyết không đủ để nuôi da, da thiếu tươi nhuận.

- Môi nhợt, khô: Tỳ khai khiếu ra miệng - môi nhợt là biểu hiện tỳ khí suy.

- Quầng thâm quanh mắt: Không chỉ do mất ngủ, mà còn là dấu hiệu của huyết không thăng thanh.

- Rêu lưỡi trắng dày, bợn nhầy: Tỳ mất khả năng vận hóa thủy thấp - ẩm đọng sinh đàm.

- Miệng hôi: Do tích trệ ẩm thực lâu ngày, tân dịch không lưu thông.

Những biểu hiện ấy - nếu chỉ dùng mỹ phẩm, thuốc bổ hay nghỉ ngơi tạm thời, đều khó cải thiện. Phải điều chỉnh lại gốc rễ vận hóa của tỳ vị, thì khí huyết mới sinh - dung sắc mới tươi.

Ba nguyên tắc dưỡng tỳ vị từ gốc - dễ làm, hiệu quả lâu dài

1. Ôn ấm tỳ vị bằng thực phẩm phù hợp

Tỳ sợ lạnh - thích ấm và khô ráo. Do đó, những thức ăn sống, lạnh, nhiều dầu mỡ hay cay nóng đều có thể làm tỳ tổn thương nặng hơn.

Tôi khuyên chị Lan mỗi ngày nấu nước gồm 5g hoài sơn + 5g táo đỏ + 5 lát gừng tươi, sắc uống ấm sau ăn. Đây là bài thuốc dưỡng tỳ nhẹ nhàng, vừa bổ khí vừa ôn ấm, lại dễ thực hiện tại nhà.

Thực phẩm nên chọn loại kiện tỳ như gạo nếp, bí đỏ, ngô, khoai lang, hạt sen, hạt kê, long nhãn, mật ong, nấu mềm, dùng ấm.

Tránh tuyệt đối: nước đá, trà lạnh, sữa lạnh, các món chiên ngập dầu, trái cây sống lạnh.

2. Dưỡng tâm - an thần - tránh tỳ bị uất kết

Tỳ dễ bị tổn thương khi tâm trí rối loạn. Lo âu, tức giận, sầu muộn khiến tỳ khí bị ức chế, làm giảm khả năng tiêu hóa và sinh huyết.

Tôi gợi ý chị mỗi ngày dành 10 - 15 phút thiền nhẹ, kết hợp hít sâu, thở chậm - để điều hòa khí huyết.

Thói quen như chăm cây, nghe nhạc êm dịu, ngồi bên cửa sổ thư giãn cũng là một cách “an tỳ” không dùng thuốc.

Hạn chế suy nghĩ nhiều trong lúc ăn - vừa gây khí trệ, vừa khiến tiêu hóa trì trệ.

3. Vận động nhẹ - khai thông khí huyết, trợ vận hóa

Một tỳ vị khỏe không thể thiếu vận động hợp lý. Nhưng tỳ hư thì không nên vận động quá mạnh.

Tôi chỉ chị bài tập trong “Bát Đoạn Cẩm”: Tay trái vươn lên trời - tay phải kéo xuống đất, hít vào khi nâng tay - thở ra khi đổi tay. Động tác này giúp khai mở trung tiêu - kích hoạt vận hóa tỳ vị, rất thích hợp làm mỗi sáng hoặc sau bữa tối. Ngoài ra, đi bộ nhẹ 30 phút sau ăn là lựa chọn lý tưởng cho người khí trệ - tiêu hóa kém.

Tỳ khỏe - sắc sẽ tươi, khí sẽ vượng, huyết sẽ thịnh

Một tuần sau, chị Lan quay lại với ánh mắt tươi tắn hơn: “Em nói đúng thật. Chị chỉ uống nước táo đỏ hoài sơn gừng mỗi ngày, ăn uống ấm nóng hơn - mà cảm thấy khác hẳn. Môi hồng hơn, da bớt xám, bụng nhẹ hơn, ăn cũng ngon miệng lại…”

Tôi mỉm cười. Đông y không chữa phần ngọn. Đông y chữa từ gốc - bằng cách khơi lại dòng chảy khí huyết qua điều chỉnh thói quen sống.

Khi tỳ vị yếu - cơ thể sẽ ngầm phát tín hiệu qua mặt, môi, lưỡi, ánh mắt, làn da.

Chữa từ bề ngoài sẽ chỉ như “tô màu lên lá úa”. Muốn hồi phục thật sự - phải nuôi lại gốc rễ sinh khí và sinh huyết.

Ba điều đơn giản: Ăn đúng - Sống an - Vận động nhẹ, chính là con đường ngắn nhất để khôi phục tỳ vị và sắc diện từ bên trong.

BS YHCT Phạm Thu Hằng