Trong kho tàng y học cổ truyền, có nhiều vị thuốc quý được sử dụng để trị ho, long đờm và hỗ trợ hô hấp. Một trong số đó là Tô Tử – hạt của cây tía tô (Perilla frutescens (L.) Britt.s), không chỉ có mặt trong các bài thuốc trị ho lâu đời mà còn gắn liền với nhiều truyền thuyết thú vị. Qua thời gian, Tô Tử vẫn giữ nguyên giá trị của mình và tiếp tục được ứng dụng rộng rãi trong đời sống ngày nay.

Tô Tử – hạt của cây tía tô, không chỉ có mặt trong các bài thuốc trị ho lâu đời mà còn gắn liền với nhiều truyền thuyết thú vị.

Tô Tử và câu chuyện của Hoa Đà

Vào cuối thời Đông Hán, danh y Hoa Đà trong một lần hành y tại Giang Nam đã chứng kiến một con rái cá sau khi ăn cá thì bị đầy bụng, lăn lộn đau đớn. Nó tìm đến một bụi cây có lá màu tím, cắn vài lá và chẳng bao lâu sau liền hồi phục. Nhận thấy điều kỳ lạ, Hoa Đà đã hái loại cây này về nghiên cứu và phát hiện rằng nó không chỉ giúp tiêu hóa tốt hơn mà còn giảm ho, hóa đờm và thông khí.

Ông đặt tên cho cây này là "Tía Thư" (紫舒 – nghĩa là giúp bụng dễ chịu), sau này dân gian gọi là "tía tô" (紫苏). Hạt của nó, tức Tô Tử được sử dụng rộng rãi trong Đông y. Sách Bản Thảo Bị Yếu có viết:

Tô Tử hạ khí tiêu đờm, nhuận phổi, thông đại tiện”, cho thấy công dụng quan trọng nhất của Tô Tử là chữa ho có đờm, giảm khó thở và hỗ trợ làm sạch phổi.

Dược Vương Tôn Tư Mạo và bài thuốc “Tam Tô Thang”

Thời nhà Đường, danh y Tôn Tư Mạo (được tôn xưng là Dược Vương) khi du hành đến vùng Ba Thục nhận thấy người dân nơi đây thường mắc chứng ho kéo dài do khí hậu ẩm thấp. Ông đã sử dụng lá tía tô, hạt tía tô (Tô Tử) và cành tía tô để tạo ra bài thuốc “Tam Tô Thang”, giúp giảm ho, tiêu đờm và điều hòa khí huyết.

Người đời sau có câu:

“Tam Tô nhập dược, thiên địa hòa hợp”, ý chỉ rằng ba bộ phận của cây tía tô đều có giá trị y học cao, đặc biệt trong điều trị các bệnh về đường hô hấp. Ứng dụng của bài thuốc “Tam Tô Thang”:

+ Chữa ho có đờm, giúp làm loãng đờm và dễ dàng tống đờm ra ngoài.
+ Giảm co thắt phế quản, hỗ trợ bệnh nhân bị hen suyễn hoặc khó thở.
+ Làm ấm phổi, thích hợp cho những người dễ bị ho do thời tiết lạnh.

Từ bài thuốc này, Đông y hiện nay vẫn sử dụng Tô Tử như một thành phần quan trọng trong các bài thuốc trị ho.

Truyền thuyết về Tô Tử và nạn ôn dịch

Vào thời nhà Tống, một vùng nọ bị ôn dịch hoành hành, nhiều người bị ho suyễn kéo dài, khó thở và suy kiệt. Một lang y đã dùng Tô Tử nghiền thành bột, trộn với mật ong làm thành “Tô Tử Mật Hoàn” rồi phát cho dân. Kỳ diệu thay, sau khi uống, người bệnh dần hồi phục, dịch bệnh cũng nhờ đó được kiểm soát.

Người dân cảm kích, truyền tụng bài đồng dao: "Hạt tía tô, quý hơn vàng, hóa đờm, trị ho, cứu nạn khẩn trương."

Câu chuyện này phản ánh niềm tin của người xưa vào sức mạnh của dược liệu tự nhiên, đặc biệt là Tô Tử – vị thuốc hàng đầu trong điều trị ho, suyễn và đờm nhiều.

Ghi chép từ sách cổ

Danh y Lý Thời Trân trong Bản Thảo Cương Mục từng ghi chép:
"Tô Tử và lá tía tô có cùng công dụng. Lá giúp phát tán phong hàn, hạt giúp thanh lợi thượng hạ.”

Cơ chế tác dụng theo Đông y:

+ Tô Tử có tính ấm, giúp làm dịu cổ họng, giảm ho và tiêu đờm.
+ Tô Tử có tác dụng giáng khí, hỗ trợ người bị ho dai dẳng do phế khí nghịch (khó thở, tức ngực).

Qua những truyền thuyết từ Hoa Đà, Tôn Tư Mạo đến các ghi chép cổ, có thể thấy rằng Tô Tử luôn được xem là vị thuốc trị ho quan trọng trong y học cổ truyền. Ngày nay, dù y học hiện đại phát triển, nhưng Tô Tử vẫn giữ nguyên giá trị của mình và tiếp tục được sử dụng trong nhiều bài thuốc hiệu quả.

BS YHCT Phạm Thu Hằng