Trong Đông y, có những vị thuốc không hề rực rỡ, chẳng gây ấn tượng khi nhìn bằng mắt thường, nhưng lại nắm giữ vai trò trọng yếu trong vô số phương thang kinh điển. Bạch truật là một minh chứng tiêu biểu.

Dân gian thường ví tác dụng của bạch truật như trâu già kéo cày - không nhanh chóng, nhưng bền bỉ, vững chãi, giúp tỳ vị từng bước phục hồi. 

Câu chuyện dưới đây về một vị danh y thời xưa sẽ giúp ta thấy rõ giá trị thầm lặng ấy.

Chuyện xưa ở một trấn dệt lụa

Một ngày nọ, người ta khiêng đến dược lư của Thẩm Mặc Khanh - vị đại phu nổi tiếng trong vùng - một bệnh nhân đặc biệt: ông chủ tiệm lụa họ Vương.

Sắc mặt ông vàng bệch, môi tái nhợt, hơi thở yếu ớt, đến cả sức nhấc tay cũng không còn. Quản gia vừa khóc vừa kể:

“Thẩm đại phu, nửa tháng nay ông ấy chẳng ăn uống được gì, ăn vào lại nôn ra. Ban đêm mồ hôi ướt đẫm mấy lớp chăn. Người gầy rộc, sắp không còn chống đỡ được nữa!”

Thẩm đại phu bắt mạch, chau mày: mạch nhỏ như tơ, tỳ vị đã suy tổn nghiêm trọng. Ông nói: “Lâu ngày lao tâm quá độ, khiến tỳ mất khả năng vận hóa. Thức ăn đưa vào không hóa thành khí huyết mà trở thành gánh nặng. Vì vậy mà khí huyết suy kiệt, thân thể héo mòn.”

Bạch truật xuất hiện trong toa thuốc

Khi dược đồng cân thuốc, từng lát bạch truật vun thành một đống nhỏ. Thẩm đại phu chỉ vào đó, giảng giải: “Bạch truật tuy giản dị nhưng lại là tay giỏi điều lý tỳ vị. Nó giúp tỳ vị biến thủy cốc thành khí huyết, ngăn thấp trọc tích tụ sinh bệnh.”

Quả nhiên, chỉ sau vài thang thuốc, ông chủ Vương đã giảm mồ hôi đêm, tinh thần khởi sắc, có thể húp cháo loãng.

Tái khám, Thẩm đại phu kê thêm Tứ quân tử thang - phương thuốc nổi tiếng gồm: nhân sâm bổ khí, phục linh thấm thấp, cam thảo điều hòa, và bạch truật làm chủ soái. “Bài này chẳng khác nào mời bốn vị quản gia chăm lo cho kho lương trong cơ thể. Khi tỳ vị được bồi bổ, khí huyết sẽ tự nhiên đầy đủ.”

Một tháng sau, ông chủ Vương khỏe hẳn, ăn uống ngon miệng, mặt hồng hào trở lại.

Kiến thức Đông y về Bạch truật

Từ câu chuyện trên, ta thấy được vai trò quan trọng của Bạch truật (Atractylodes macrocephala Koidz.) trong điều trị bệnh tỳ vị.

- Tính vị, quy kinh: vị đắng, ngọt, tính ôn, quy kinh Tỳ - Vị.

- Công năng: kiện tỳ ích khí, táo thấp lợi thủy, chỉ hãn (ngừng mồ hôi), an thai.

- Chủ trị:

+ Ăn kém, tiêu hóa kém, đầy trướng, tiêu chảy do tỳ hư.

+ Người hay ra mồ hôi do khí hư.

+ Phù nề, tiểu ít do tỳ vận hóa kém.

+ Thai động bất an ở phụ nữ mang thai.

Góc nhìn hiện đại

Nghiên cứu dược lý hiện đại cho thấy, bạch truật chứa các thành phần như atractylenolide, tinh dầu, polysaccharide, có tác dụng:

- Tăng cường chức năng tiêu hóa, cải thiện hấp thu dinh dưỡng.

- Tăng cường miễn dịch, chống viêm.

- Bảo vệ niêm mạc dạ dày, chống loét.

- Ức chế phản ứng dị ứng, điều hòa đường huyết.

Điều này lý giải vì sao trong Đông y, bạch truật thường xuất hiện trong các phương thuốc bổ khí kiện tỳ như Tứ quân tử thang, Lục quân tử thang, Hương sa lục quân thang hay các toa chữa tiêu chảy, suy nhược.

Bạch truật - sức mạnh từ sự bền bỉ

Dân gian thường ví tác dụng của bạch truật như trâu già kéo cày - không nhanh chóng, nhưng bền bỉ, vững chãi, giúp tỳ vị từng bước phục hồi. Một khi gốc rễ (tỳ vị) vững vàng, thì nguồn khí huyết trong cơ thể mới dồi dào, các tạng phủ khác cũng nhờ đó mà mạnh khỏe.

Chính vì vậy, trong nhiều thế kỷ, các danh y đều coi bạch truật là “trụ cột” trong điều trị các chứng bệnh đường tiêu hóa, suy nhược cơ thể, ra mồ hôi nhiều, và cả trong chăm sóc thai kỳ.

Câu chuyện về ông chủ tiệm lụa họ Vương chỉ là một lát cắt nhỏ, nhưng phản ánh chân thực công dụng của bạch truật. Nó không phải “vị thuốc kỳ diệu” có tác dụng ngay tức thì, mà giống như người quản gia thầm lặng: kiên trì, bền bỉ, âm thầm chăm sóc gốc rễ của sự sống - tỳ vị.

Ngày nay, dù y học hiện đại phát triển, nhưng giá trị của bạch truật vẫn còn nguyên vẹn. Nó nhắc nhở chúng ta rằng: muốn thân thể khỏe mạnh, trước hết phải giữ cho hệ tiêu hóa - nơi sinh hóa khí huyết - luôn được chăm sóc.