Tác giả: Chí Tử
Nguồn: Tạp chí Trung Dược Trung Quốc | Ngày 28 tháng 3 năm 2025

Người mắc hen lâu năm, đặc biệt là các thể hen do viêm phế quản mạn tính, khí phế thũng, bệnh tim mạn, thường có cảm giác như trong khí quản mình có gắn một cái “ống bễ”. Hơi thở phát ra âm thanh “phù phù, khò khè”, đôi khi nặng tới mức không thể nằm thẳng để ngủ, khiến bệnh nhân rơi vào trạng thái kiệt sức, khó chịu triền miên.

Với những trường hợp như vậy, Đông y có một phương thuốc kinh điển - Tô Tử Giáng Khí Thang, xuất xứ từ Thái bình huệ dân hòa tế cục phương, có hiệu quả cao trong điều trị các thể “thượng thực - hạ hư”, tức là khí trệ, đàm thịnh ở trên (phế), nhưng căn nguyên lại do thận hư không nạp khí.

Không chỉ điều trị hen phế quản, phương thuốc còn được ứng dụng rộng rãi trong các thể:

- Viêm phế quản mạn tính

- Khí phế thũng

- Suyễn do bệnh tim mạn

I. Thành phần bài thuốc (cổ phương)

Tô tử 15g; Bán hạ 9g; Tiền hồ 10g; Hậu phác 6g; Trần bì (hoặc quất hồng) 10g; Đương quy 10g; Nhục quế 3g; Sinh khương 6 lát; Tô diệp 10g; Cam thảo 6g; Đại táo 3 quả.

Gia giảm theo chứng:

- Nếu suyễn nặng, khó thở, không thể nằm ngửa → thêm Trầm hương 3g

- Nếu có sợ lạnh, sốt, ho nhiều → thêm Hạnh nhân 3g, Ma hoàng 3g

- Nếu mệt mỏi, tay chân yếu, chân nặng → thêm Nhân sâm 3g, Nhục quế 3g

Công năng: Giáng khí, bình suyễn, hóa đàm, ôn thận trợ dương

II. Phân tích cơ chế: Từ chứng suyễn đến mối quan hệ Kim - Thủy

Ngũ hành và tạng phủ: Phế thuộc Kim - Thận thuộc Thủy

Trong học thuyết Ngũ hành, phế tạng thuộc hành Kim, chủ khí, chủ giáng - có chức năng túc sát, thanh giáng, giúp khí cơ lưu thông, khí thanh đưa vào, khí trọc đẩy ra ngoài.

Thận tạng thuộc hành Thủy, tàng tinh, chủ thủy, đặc biệt là nạp khí - thu khí thanh hô hấp vào để tàng trữ và chuyển hóa. Thận là gốc của khí hóa và là nơi bắt nguồn của sự sống (tàng tiên thiên chi khí).

Kim sinh Thủy: Phế khí đầy đủ sẽ sinh ra thận thủy sung túc

Thủy dưỡng Kim: Thận mạnh giúp phế không bị mất khí, từ đó hô hấp điều hòa

Hen suyễn là kết quả khi mối quan hệ Kim - Thủy này bị rối loạn

- Phế không giáng → đàm trệ, khí nghịch

- Thận không nạp → khí không tụ, hơi thở gấp gáp

- Đàm và khí đánh nhau → sinh suyễn, ho, khò khè

III. Tô Tử Giáng Khí Thang - Phép điều hòa Kim Thủy, hư thực kiêm trị

Thượng thực - hóa đàm giáng khí - Phế khí thanh sướng

- Tô tử (quân dược): Hành phế khí, hóa đàm, định suyễn. Là vị chủ lực giúp phế khí hạ giáng, đẩy khí trọc ra ngoài.

- Bán hạ - Hậu phác - Tiền hồ: Hỗ trợ tiêu đàm, trừ thấp, giảm ho khò khè.

- Trần bì, sinh khương, tô diệp: Tuyên tán phong hàn, giải uất, giúp khí lưu thông.

=> Phục hồi chức năng “túc giáng” của hành Kim, đẩy lùi khí trệ ở phế.

Hạ hư - ôn dương nạp khí - Thận khí phục hồi

- Nhục quế: Đại ôn mệnh môn, hồi dương, trợ khí, giúp thận “nạp khí quy nguyên”.

- Đương quy: Bổ huyết, dưỡng tinh - phối hợp nhục quế sinh tinh dưỡng thận.

- Cam thảo, đại táo: Điều hòa tỳ vị, bổ trung, làm nền cho dược lực thẩm thấu đều.

=> Phục hồi hành Thủy, giúp thận ôn ấm, sinh khí hóa thủy - dưỡng lại cho Kim.

IV. Mối quan hệ tuần hoàn Kim sinh Thủy - Thủy phục Kim trong lâm sàng

- Phế khí (Kim) được khai thông → đàm trọc tan → khí cơ lưu thông

- Thận khí (Thủy) được ôn dưỡng → nạp khí vững vàng → hô hấp ổn định

- Phế - Thận liên hệ mật thiết như “gốc và ngọn” của hô hấp

- Bài thuốc giúp Kim Thủy tương sinh, Khí cơ điều hòa, Tiêu đàm trừ suyễn

=> Đây là phép trị từ gốc, không chỉ giảm triệu chứng mà điều chỉnh nội tạng, thiết lập lại hệ thống khí - thủy trong toàn thân.

V. Ứng dụng lâm sàng và lưu ý

Thuốc hen Phúc Hưng được bào chế theo bài thuốc Tô tử giáng khí thang

Thích hợp với các thể bệnh:

- Hen suyễn do phế hư, thận hư

- Hen do khí phế thũng, COPD

- Hen do suy tim mạn, không nằm được, ho khò khè

- Hen lâu ngày, kèm mỏi lưng, lạnh chân, phù chi dưới

Không dùng khi:

- Ho khan, miệng khô, đàm ít - biểu hiện âm hư (tránh dùng thuốc ôn táo)

- Đàm vàng đặc, lưỡi đỏ, rêu vàng - biểu hiện thực nhiệt (tránh dùng thuốc ôn)

- Trẻ nhỏ, phụ nữ có thai cần thận trọng

Tô Tử Giáng Khí Thang là một phương thuốc cổ nhưng tư tưởng trị liệu mang tính hiện đại - trị từ gốc, cân bằng khí huyết, điều hòa phế - thận, khai thông khí cơ. Việc phối ngũ thuốc theo quy luật Kim sinh Thủy – Thủy dưỡng Kim, vừa hóa giải đàm trọc, vừa phục hồi nguyên khí, chính là minh chứng cho trí tuệ sâu sắc của Đông y cổ truyền, đồng thời mang lại giá trị thực tiễn cao trong điều trị các bệnh lý hô hấp mạn tính hiện nay.

Lược dịch: BS YHCT Phạm Thu Hằng