Nhiều người thường cho rằng chỉ cần “uống đúng thuốc” là đủ. Nhưng trên thực tế, hiệu quả của thuốc còn phụ thuộc vào cách sống, cách ăn, cách nghỉ và cả tâm thế. Nếu sau khi uống thuốc mà ăn uống thất thường, nói năng nhiều, thức khuya, dùng đồ cay nóng hoặc lạnh sống, thì chẳng khác nào “trị bệnh nửa vời” - công thuốc hao, khí huyết tổn, hiệu quả giảm.

Thuốc sắc nên dùng khi còn ấm, chia làm 2–3 lần uống trong ngày (Ảnh minh họa)

Vì vậy, bên cạnh việc sắc đúng, uống đúng, người dùng thuốc Đông y còn phải giữ đúng - tức là giữ thân, giữ khí và giữ tâm. Những điều nên làm sẽ giúp thuốc quy kinh chính xác, phát huy công năng, trợ chính khí và thúc đẩy quá trình hồi phục. Ngược lại, những điều không nên làm có thể khiến dược lực phân tán, khí huyết rối loạn, tà khí lưu luyến, làm chậm hiệu quả điều trị.

Cổ nhân dạy rằng: “Đa ngôn tắc khí tán” - nói nhiều thì khí tán, mà khí tán thì thuốc chẳng thể hành.

Từ nguyên lý ấy, ta bắt đầu bàn về điều đầu tiên cần nhớ sau khi uống thuốc.

I. Sau khi uống thuốc, nên tĩnh dưỡng - ít nói chuyện

Sau khi uống thuốc, cơ thể bắt đầu tiếp nhận và dẫn thuốc theo kinh lạc. Theo học thuyết Đông y, khi con người ăn uống hay dùng thuốc, khí huyết tự nhiên hạ xuống, quy về tỳ vị để thực hiện chức năng tiêu hóa, hấp thu và vận hóa. Nếu ngay sau đó người bệnh nói nhiều, bàn luận hay xúc động, thì khí sẽ theo thanh tiết mà tán ra, khiến vận hóa suy giảm, thuốc khó được hấp thu trọn vẹn, dược lực phân tán, công hiệu giảm sút.

Do đó, sau khi uống thuốc nên ngồi yên, hít thở chậm, không nói chuyện to, không cười lớn, không tranh luận, giúp khí tụ trong, thần định, huyết điều, tạo điều kiện cho thuốc phát huy đầy đủ tác dụng.

Đặc biệt, đối với những người đang dùng thuốc hoạt huyết hóa ứ hoặc thuốc lợi thủy thông tiết - vốn có tính hao khí - nếu vừa uống thuốc xong đã nói nhiều, lao lực hoặc vận động mạnh, thì khí huyết càng tổn, bệnh càng khó hồi phục.

Ví dụ:

- Thuốc hoạt huyết hóa ứ: Đào nhân, Hồng hoa, Đan sâm, Xích thược, Nga truật, Tam lăng, Thổ miết trùng...

- Thuốc lợi thủy thông tiết: Đại hoàng, Xa tiền tử, Mang tiêu, Trạch tả...

II. Những điều kiêng kỵ sau khi uống thuốc

1. Kiêng đồ cay nóng

Đồ cay nóng làm hao âm, trợ hỏa, khiến những thuốc có tính thanh nhiệt, giải độc, lương huyết, tư âm bị phản tác dụng. Người đang mắc các chứng “thượng hỏa”, nhiệt độc, mụn nhọt, lở ngứa nếu ăn cay nóng sẽ khiến hỏa tà càng bốc, huyết càng nhiệt, bệnh thêm nặng.

Cần tránh: hành, tỏi, hẹ, gừng, ớt, thịt dê, rượu trắng...

2. Kiêng đồ sống lạnh

Đồ sống lạnh có tính hàn, dễ tổn thương tỳ vị, làm khí trệ, hàn ngưng, gây đầy bụng, tiêu chảy. Với người tỳ dương hư hoặc đang uống thuốc bổ, thuốc kiện tỳ, việc dùng đồ lạnh chẳng khác nào “hàn tà phạm trung”, làm thuốc không hấp thu được.

Cần tránh: rau củ tươi sống, kem, nước đá, đồ uống lạnh...

3. Kiêng đồ dầu mỡ

Đồ ăn quá nhiều dầu mỡ sẽ làm trệ tỳ vị, giảm khả năng vận hóa, khiến thuốc khó hấp thu. Người đang điều trị các chứng thấp trệ, đàm ẩm, béo phì, gan nhiễm mỡ càng nên tuyệt đối kiêng.

Hạn chế: đồ chiên rán, nướng, nội tạng động vật, mỡ động vật...

4. Kiêng đồ tanh

Đông y coi cá tanh, hải sản là “phát vật”, dễ động phong, sinh thấp, động độc, làm giảm hiệu quả của thuốc, nhất là với người có mụn nhọt, dị ứng, viêm da, phong ngứa.

Cần tránh: tôm, cua, cá biển, hải sản nói chung.

III. Nguyên tắc dùng thuốc Đông y

1. Lựa chọn thời điểm uống thuốc

Cổ thư Thần Nông bản thảo kinh chép rằng: “Bệnh ở trên ngực cách trở lên thì nên uống thuốc sau khi ăn; bệnh ở dưới tâm phúc thì nên uống thuốc trước khi ăn.”

Điều này cho thấy, thời điểm uống thuốc phải thuận theo vị trí bệnh và quy luật khí huyết vận hành:

- Buổi sáng sớm: thích hợp cho thuốc bổ thận, lợi thủy, trục đàm, tẩy giun - khi cơ thể vừa tỉnh, dương khí bắt đầu phát.

- Buổi trưa: nên dùng thuốc phát hãn giải biểu, ích khí thăng dương, vì đây là lúc dương khí thịnh nhất. Cổ nhân dạy: “Trước ngọ là phần dương, nên phát hãn; sau ngọ là phần âm, không nên phát hãn.”

- Buổi chiều hoặc tối: thích hợp dùng thuốc tả hạ, thông tiện, thuận hành khí của cơ thể.

- Trước khi ngủ: dùng thuốc dưỡng âm, bổ huyết, an thần, cố tinh, nhuận tràng, giúp dược lực thấm sâu, hấp thu tối ưu khi cơ thể ở trạng thái nghỉ.

2. Uống trước hay sau bữa ăn

- Uống trước ăn: dành cho thuốc bổ, vì bụng rỗng giúp thuốc hấp thu nhanh, quy kinh chuẩn xác, phát huy hiệu lực cao nhất.

- Uống sau ăn: dành cho thuốc hành khí, tiêu thực, tả hạ hoặc có tính kích thích dạ dày, nhằm bảo vệ tỳ vị, giảm kích ứng niêm mạc.

IV. Một số vấn đề thường gặp khi dùng thuốc Đông y

1. Có thể uống cùng thuốc Tây không?

Không nên. Nên cách nhau ít nhất 1–2 giờ để tránh tương tác dược lý làm thay đổi hoặc triệt tiêu hiệu quả thuốc.

2. Trẻ em có cần điều chỉnh liều lượng không?

Có. Liều lượng cần dựa theo tuổi, cân nặng và thể trạng, tuyệt đối không áp dụng liều người lớn.

3. Nếu sau khi uống thuốc thấy khó chịu thì sao?

Phải ngừng thuốc ngay, liên hệ bác sĩ điều trị để được hướng dẫn, đồng thời mang theo thuốc đang dùng để đối chiếu.

4. Uống thuốc Đông y có được uống rượu không?

Rượu có thể dẫn thuốc đi lên, hoạt huyết, tán hàn, nhưng cũng dễ phát hỏa, hao khí. Chỉ được dùng khi bác sĩ chỉ định rõ ràng, không tự ý dùng trong thời gian điều trị.

5. Có thể sắc thuốc bằng nồi inox không?

Nồi inox y dụng hiện nay an toàn, có thể dùng, song nồi đất hoặc gốm vẫn là lựa chọn tối ưu, giúp bảo toàn dược tính, tránh phản ứng kim loại.

6. Thuốc đắng có được cho thêm đường không?

Không nên. Việc tự cho đường có thể làm biến đổi dược tính hoặc triệt tiêu tác dụng của một số vị. Nếu khó uống, hãy trao đổi với thầy thuốc để gia Cam thảo, Trần bì hoặc lá ngọt (Stevia) giúp điều vị.

7. Thuốc nên bảo quản thế nào?

Không để trong ngăn đá. Sự đóng băng và tan rã làm thay đổi cấu trúc hoạt chất. Nên bảo quản nơi khô ráo, tránh ánh sáng, hoặc ngăn mát tủ lạnh nếu thời tiết nóng ẩm.

Uống thuốc Đông y không chỉ là hành vi dùng thuốc, mà là một nghi thức dưỡng sinh toàn diện - kết hợp uống đúng, ăn đúng, nghỉ đúng và giữ tâm đúng.

Khi thân an, tâm tĩnh, khí điều, huyết hòa, thuốc mới phát huy trọn công năng, giúp cơ thể quy chính phục hòa, tà bất khả can.

Cổ nhân từng nói: “Thuốc tốt cũng cần người biết dùng, dược lực mạnh cũng phải thuận đạo sinh lý mà hành”. Bởi vậy, tuân thủ những điều nên và tránh những điều không nên sau khi uống thuốc, chính là đạo dùng thuốc Đông y chân chính - lấy tĩnh dưỡng làm nền, lấy chính khí làm cốt, lấy hòa hợp làm đích, để thân thể và thuốc cùng hòa, cùng dưỡng, cùng lành.