Trong thế giới rộng lớn của thuốc Đông Y, có rất nhiều bài thuốc mà chúng ta có thể dễ dàng bắt gặp trong cuộc sống hằng ngày, nhưng không phải ai cũng hiểu rõ công dụng và cách sử dụng hiệu quả. Một trong những bài thuốc nổi bật và dễ gặp là Hương sa lục quân tử thang, một bài thuốc cổ truyền với nhiều tác dụng tốt cho sức khỏe. Hôm nay, tôi xin chia sẻ những kinh nghiệm đúc kết của tiền nhân của như của bản thân về việc sử dụng bài thuốc này trên lâm sàng.

Hương sa lục quân tử thang - Bài thuốc có lịch sử nghìn năm tuổi

Hương sa lục quân tử thang là một loại thuốc Đông Y được ghi vào cuốn y thư chính thức của triều đại Tống - “Thái Bình Huệ Dân Hòa Tễ Cục Phương”, đã có gần 1.000 năm lịch sử.

Bài thuốc Hương sa lục quân tử thang bao gồm các thành phần: Nhân sâm, Bạch truật, Phục linh, Cam thảo, Trần bì, Bán hạ, Mộc hương, Sa nhân.

Nếu để ý kỹ, bạn sẽ nhận ra rằng bài thuốc này bao gồm 3 bài thuốc nổi tiếng từ xa xưa. Cụ thể, Nhân sâm, Bạch truật, Phục linh, Cam thảo là bốn vị thuốc cơ bản tạo thành bài Tứ Quân Tử Thang - một trong những bài thuốc bổ khí bổ Tỳ nổi tiếng nhất. Trên nền tảng của Tứ Quân Tử Thang, thêm Bán hạ, Trần bì tạo thành Lục Quân Tử Thang. Và cuối cùng, từ Lục Quân Tử Thang, thêm Mộc hương, Sa nhân đã hình thành nên bài thuốc Hương sa lục quân tử thang mà chúng ta hay gặp trong các hiệu thuốc.

Hương sa lục quân tử thang có tác dụng gì?

Chúng ta có thể tóm gọn công dụng của nó thành hai phương diện chính: bổ Tỳ Vị và trừ đàm thấp.

Bổ Tỳ Vị là nhờ vào sự kết hợp của các vị thuốc như Nhân sâm, Bạch truật, Phục linh, Cam thảo. Đây là những vị thuốc nổi tiếng trong việc bổ khí, kiện Tỳ, giúp tăng cường sức khỏe hệ tiêu hóa, đặc biệt là chức năng Tỳ Vị.

Hóa đàm là công dụng chính của Bán hạ. Đàm thấp trong cơ thể bám vào các tạng phủ và kinh lạc giống như dầu mỡ bám trên bát đũa. Nếu bạn dùng nước sạch, rất khó để làm sạch chúng, nhưng nếu thêm vài giọt chất tẩy rửa, những vết dầu này sẽ dễ dàng bị tan ra. Bán hạ chính là chất tẩy rửa, khi vào cơ thể, sẽ giúp làm tan đàm thấp, giải phóng sự bám dính của đàm trong tạng phủ, từ đó giúp cơ thể dễ dàng hấp thụ và tiêu hóa.

Nếu cơ thể có đàm thấp nặng, điều quan trọng là phải bổ Tỳ, vì Tỳ chính là nguồn gốc sinh đàm. Tỳ không chỉ giúp vận hóa thức ăn (thủy cốc), mà còn giúp vận hóa nước và độ ẩm trong cơ thể. Khi Tỳ yếu, khả năng vận hóa thấp khí suy giảm, từ đó gây ra tình trạng đàm ứ trong cơ thể. Thấp khí lâu ngày không được đào thải sẽ tích tụ thành đàm, làm giảm sức khỏe. Hiện nay, trên thị trường có rất nhiều bài thuốc trị đàm thấp, nhưng phần lớn chúng có tính hàn, uống lâu dài có thể làm tổn hại dương khí của Tỳ, từ đó làm trầm trọng thêm tình trạng đàm thấp. Vì vậy, việc kết hợp Nhân sâm, Bạch truật, Phục linh, Cam thảo trong Hương sa lục quân tử thang giúp khắc phục vấn đề từ gốc, cắt đứt sự sinh ra đàm thấp.

Cuối cùng, ba vị thuốc còn lại - Trần bì, Sa nhân, Mộc hương - cũng có tác dụng quan trọng không kém. Trần bì có tác dụng hành khí, giúp khí huyết lưu thông, còn Sa nhân và Mộc hương hỗ trợ làm thông suốt khí cơ, thúc đẩy quá trình vận hành của khí huyết. Những vị thuốc này giúp cải thiện chức năng Tỳ Vị, giảm đàm thấp và thông suốt khí huyết, từ đó giúp cơ thể khỏe mạnh hơn.

Với sự kết hợp hài hòa của các vị thuốc này, Hương sa lục quân tử thang không chỉ giúp bổ Tỳ Vị mà còn trừ đàm thấp, mang lại sự cân bằng cho cơ thể, đặc biệt đối với những người có vấn đề về Tỳ Vị yếu kém và đàm thấp tích tụ trong cơ thể.

Những người nào phù hợp với bài thuốc này?

Đầu tiên là vấn đề đầy bụng và chướng bụng. Có những người vừa ăn xong là cảm thấy bụng căng phồng, đặc biệt là sau bữa tối. Nguyên nhân là do Tỳ Vị hư, không thể vận hóa thức ăn, khiến thức ăn không được tiêu hóa mà tích tụ lại trong dạ dày, tạo cảm giác bụng đầy, như thể có một quả bóng khí thổi vào trong, rất khó chịu. Vào ban đêm, khi mặt trời lặn, dương khí bắt đầu thu lại và âm khí chiếm ưu thế, đối với những người có Tỳ Vị dương khí hư, tình trạng chướng bụng càng dễ xảy ra. Hương sa lục quân tử thang với các vị thuốc như Nhân sâm, Bạch truật, Phục linh và Cam thảo chích, đều nhằm vào việc bổ sung và phục hồi chức năng vận hóa của Tỳ Vị.

Thứ hai là tình trạng ợ hơi. Một số người sau khi ăn cảm thấy không phải đầy bụng mà lại ợ hơi liên tục, có cảm giác khí bị ứ đọng trong dạ dày, khiến họ phải liên tục ợ hơi. Bài thuốc Hương sa lục quân tử thang chứa các vị thuốc lý khí như Trần bì, Sa nhân và Mộc hương, giúp điều hòa khí, thông khí, giảm bớt tình trạng khí ứ trệ, giúp cho hệ tiêu hóa hoạt động dễ dàng hơn.

Thứ ba là tình trạng tiêu chảy. Một số người dễ bị tiêu chảy, chỉ cần ăn một chút đồ lạnh là bụng đã không chịu được, hoặc ngay sau khi ăn xong bữa cơm là phải vội vàng vào nhà vệ sinh. Thức ăn chưa kịp tiêu hóa đã bị tống ra ngoài. Trong y học cổ truyền, hiện tượng này gọi là hoàn cốc bất hóa (thức ăn chưa kịp tiêu hóa đã bị tống ra ngoài), cũng là do Tỳ Vị hư yếu. Điều đặc biệt ở Hương sa lục quân tử thang là có Sa nhân, là loại thuốc từ hạt, với đặc tính "đa phần hạt đều có tác dụng hạ xuống", tức là giúp dược tính đi xuống, có thể tác động đến Thận. Sa nhân còn có tác dụng "nạp khí về Thận", giúp đưa các dược tính của các vị thuốc khác vào Thận, từ đó tăng cường khí lực của Thận. Khi Thận khí đầy đủ, Tỳ Vị sẽ hoạt động mạnh mẽ hơn. Cơ thể có thể hình dung như một chiếc nồi, khi nhiệt độ không đủ, thức ăn không thể tiêu hóa hết, dưỡng chất chưa kịp hấp thu đã bị tống ra ngoài. Lửa dưới đáy nồi (Thận khí) cần phải đủ mạnh để nấu chín thức ăn, hấp thu những dưỡng chất cần thiết, còn những chất không cần thiết sẽ được bài tiết ra ngoài.

Thứ tư là cảm giác không thèm ăn. Khi Tỳ khí hư, thức ăn đưa vào dạ dày không thể tiêu hóa kịp thời, khiến nó tích tụ lại, hình thành tình trạng đình trệ, mà dân gian thường gọi là "tích thực". Dù có món ăn ngon trước mắt, người bệnh cũng không cảm thấy thèm ăn. Hương sa lục quân tử thang giúp loại bỏ sự đình trệ do khí hư gây ra, giúp phục hồi chức năng tiêu hóa của Tỳ Vị. Tuy nhiên, cần lưu ý là tình trạng này phải do Tỳ khí hư gây ra, nếu chỉ là do ăn quá nhiều hoặc ăn không đúng cách dẫn đến rối loạn tiêu hóa thì không phải là trường hợp sử dụng bài thuốc này.

Cuối cùng là tình trạng "hư không chịu bổ". Có những người cơ thể rất yếu, chỗ này yếu, chỗ kia cũng yếu, nhưng khi ăn thuốc bổ vào lại cảm thấy cơ thể càng nóng trong, điều này được gọi là "hư không chịu bổ" trong y học cổ truyền. Thực tế, "hư không chịu bổ" thường là do cơ thể có quá nhiều chất dư thừa, đặc biệt là đàm thấp. Trong xã hội hiện đại, khi mức sống ngày càng cao, chúng ta ăn uống không chỉ đầy đủ mà còn rất đa dạng, nhưng nếu thức ăn không được hấp thu tốt thì sẽ tạo thành gánh nặng cho cơ thể. Dấu hiệu dễ nhận biết là khi nhìn vào lưỡi, thấy lưỡi có lớp rêu phủ trắng dày và nhớt, đó chính là dấu hiệu của đàm thấp tích tụ trong cơ thể. Trong trường hợp này, trước khi bổ sung dưỡng chất, người bệnh có thể sử dụng Hương sa lục quân tử thang để thanh nhiệt, hóa đàm thấp và phục hồi chức năng của Tỳ Vị. Sau khi giải quyết được tình trạng đàm thấp, cơ thể sẽ hấp thu tốt hơn các loại bổ dưỡng, giúp cho việc bổ sung dưỡng chất trở nên hiệu quả và dễ dàng hơn.

BS YHCT Phạm Thu Hằng